اختلال چند شخصیتی چیست؟
آیا تا حالا کسی رو دیدی که گاهی اونقدر عوض می‌شه که انگار آدم دیگه‌ای شده؟ ممکنه یک روز خیلی آروم و مهربون باشه، و فرداش پرخاشگر و غریبه. این حالت‌ها همیشه از روی تنوع اخلاق یا خلق‌وخو نیست، بلکه گاهی نشونه‌ی یک مشکل جدی روانی به اسم اختلال چند شخصیتی یا اختلال هویت تجزیه‌ای (DID) هست.
در این مقاله می‌خوایم این اختلال رو به زبونی ساده بشناسیم، علت‌هاشو بررسی کنیم، ببینیم چه نشونه‌هایی داره، چطور تشخیص داده می‌شه و درمانش چیه. اگه برات جالبه بدونی ذهن انسان چطور می‌تونه چند تکه بشه، تا آخر این مقاله همراهم بمون.
اختلال چند شخصیتی دقیقاً یعنی چی؟
اختلال چند شخصیتی یک مشکل روانیه که باعث می‌شه فرد دو یا چند هویت متفاوت داشته باشه. یعنی ممکنه یه روز مثل یک زن ۴۰ ساله رفتار کنه و روز بعد مثل یک پسر نوجوان! این شخصیت‌ها می‌تونن تفاوت‌های زیادی با هم داشته باشن، حتی در حرف زدن، علایق، نحوه‌ی راه رفتن یا زبان بدن.
هر کدوم از این شخصیت‌ها در زمان خودش کنترل بدن فرد رو به‌دست می‌گیره. ممکنه کسی که این اختلال رو داره، بعدها حتی یادش نیاد در اون حالت چه رفتاری ازش سر زده.
این اختلال قبلاً به اسم شخصیت چندگانه شناخته می‌شد، ولی اسم علمی اون الان اختلال هویت تجزیه‌ایه.
چرا ذهن انسان چندپاره می‌شه؟
ذهن انسان همیشه دنبال امنیت و آرامشه. حالا تصور کن یه کودک مدام مورد اذیت و آزار جسمی یا روحی قرار بگیره. ذهن اون کودک برای محافظت از خودش، یه راه دفاعی پیدا می‌کنه: تکه‌تکه شدن.
در واقع، فردی که دچار این اختلال می‌شه، برای کنار اومدن با اتفاق‌های خیلی سخت و دردناک، ذهنش رو به بخش‌های مختلف تقسیم می‌کنه. هر بخش یه شخصیت جداگونه می‌سازه تا بتونه شرایط طاقت‌فرسا رو تحمل کنه. به این فرایند، «تجزیه» می‌گن.
چه عواملی در بروز این اختلال مؤثر هستن؟
معمولاً تجربه‌ی آسیب‌های عمیق در دوران کودکی مهم‌ترین عامل پیدایش این اختلاله. مثل:
سوء استفاده‌ی جنسی، جسمی یا عاطفی
بی‌توجهی شدید عاطفی از طرف والدین
بلایای طبیعی، جنگ یا فجایع انسانی
از دست دادن والدین یا تجربه‌ی تنهایی شدید
فضای خانوادگی پر از ترس یا خشونت
ذهن کودک در چنین شرایطی برای بقا و فرار از درد، مسیر تجزیه رو پیش می‌گیره و با گذشت زمان، ممکنه به چند شخصیت مختلف تقسیم بشه.
اختلال چند شخصیتی چه نشونه‌هایی داره؟
افرادی که به این اختلال مبتلا هستن، معمولاً تجربه‌های خاصی دارن که شاید برای بقیه عجیب باشه. این نشونه‌ها می‌تونن شامل موارد زیر باشن:
🔹 وجود دو یا چند هویت مجزا
هر هویت رفتاری خاص، صدای متفاوت، علایق منحصر‌به‌فرد و حتی اسم خودش رو داره. ممکنه یکی از شخصیت‌ها مرد باشه، یکی زن، یکی بچه، یکی جدی، یکی شوخ، و...
🔹 فراموشی‌های شدید
فرد ممکنه بعضی از خاطرات، رویدادها یا حتی چیزهایی که خودش گفته یا انجام داده رو یادش نیاد. انگار تو یه بخش دیگه از زندگی بوده که خودش خبر نداشته.
🔹 احساس جدا شدن از بدن یا واقعیت
گاهی فرد حس می‌کنه که از بیرون خودش رو نگاه می‌کنه یا دنیای اطرافش غیرواقعیه. این حالت به اسم «مسخ شخصیت» یا «مسخ واقعیت» شناخته می‌شه.
🔹 نوسانات شدید در خلق‌وخو
ممکنه در عرض چند ساعت یا حتی چند دقیقه، از آرامش کامل به عصبانیت یا ترس شدید برسه.
🔹 توهم یا شنیدن صدا
گاهی یکی از شخصیت‌ها به شکل صدا در ذهن فرد ظاهر می‌شه. ممکنه بهش دستور بده یا باهاش حرف بزنه.
🔹 مشکلات در تمرکز، خواب یا تغذیه
خیلی از افراد مبتلا دچار بی‌خوابی، کابوس، اشتهای کم یا پرخوری ناگهانی می‌شن.
آیا همه‌ی کسانی که چند شخصیت دارن خطرناک هستن؟
نه اصلاً! این یکی از بزرگ‌ترین باورهای غلط درباره‌ی این اختلاله. بیشتر کسانی که دچار DID هستن، به خودشون آسیب می‌زنن نه به دیگران. بسیاری از اون‌ها از این حالت رنج می‌برن و دوست دارن کنترل بیشتری روی ذهنشون داشته باشن.
تشخیص اختلال چند شخصیتی چطور انجام می‌شه؟
هیچ آزمایش پزشکی خاصی برای تشخیص این اختلال وجود نداره. روانشناس یا روانپزشک، با بررسی کامل سوابق زندگی، بررسی نشانه‌ها و گفت‌وگوهای عمیق می‌تونه این اختلال رو تشخیص بده.
گاهی برای اینکه اشتباهاً به جای DID بیماری دیگه‌ای مثل اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی تشخیص داده نشه، لازم می‌شه آزمایش‌های مغزی یا روانی هم انجام بشه.
تفاوت DID و اسکیزوفرنی چیه؟
یه سؤال پرتکرار اینه: «مگه اسکیزوفرنی همون چند شخصیتی نیست؟»
نه! اسکیزوفرنی یه بیماری دیگه‌ست که بیشتر با توهم، هذیان و قطع ارتباط با واقعیت همراهه. فرد مبتلا به اسکیزوفرنی لزوماً چند شخصیت نداره، ولی ممکنه چیزهایی ببینه یا بشنوه که وجود ندارن.
در حالی که در DID، هویت‌های متفاوت کنترل فرد رو در زمان‌های مختلف به‌دست می‌گیرن.
چه بیماری‌های دیگه‌ای ممکنه همراه DID وجود داشته باشن؟
افسردگی و اضطراب
اختلال وسواس فکری-عملی
سوء مصرف مواد
اختلالات خوردن (مثل پرخوری یا بی‌اشتهایی)
خودآزاری یا افکار خودکشی
درمان اختلال چند شخصیتی چطوره؟
💬 گفت‌وگو درمانی (روان‌درمانی)
این نوع درمان مهم‌ترین روش مقابله با DID هست. روانشناس کمک می‌کنه که فرد علت‌های تروما، شخصیت‌های درونی و احساسات خودش رو بشناسه و کم‌کم بتونه بین هویت‌ها ارتباط برقرار کنه یا حتی اون‌ها رو یکی کنه.
🌀 درمان دیالکتیکی (DBT)
برای کسانی مفیده که احساساتشون ناپایداره. به اون‌ها کمک می‌کنه بین احساسات و رفتارهای خودشون تعادل ایجاد کنن.
درمان شناختی رفتاری (CBT)
فرد یاد می‌گیره که افکار منفی خودش رو شناسایی کنه و به جاش روش‌های سالم‌تری برای فکر کردن و رفتار کردن پیدا کنه.
👁 هیپنوتراپی
گاهی از هیپنوتیزم استفاده می‌شه تا به خاطراتی که سرکوب شدن دسترسی پیدا کنن.
درمان‌های کمکی
مثل هنر درمانی، موسیقی، نوشتن یا فعالیت‌های جسمی ساده مثل پیاده‌روی. این‌ها به فرد کمک می‌کنن به احساساتش دسترسی پیدا کنه و استرسش رو پایین بیاره.
آیا درمان کامله و بیماری برای همیشه خوب می‌شه؟
درمان کامل به اون صورت وجود نداره. یعنی نمی‌تونیم بگیم فرد دیگه هیچ وقت دچار این اختلال نمی‌شه. اما با درمان‌های درست و پشتیبانی خوب، علائم تا حد زیادی کنترل می‌شن و فرد می‌تونه زندگی نزدیک به نرمال داشته باشه.
چه کاری از ما برای کمک به فرد مبتلا برمیاد؟
اگر کسی اطرافمون هست که چنین مشکلی داره:
صبر داشته باشیم.
قضاوتش نکنیم.
کمکش کنیم احساس امنیت کنه.
تشویقش کنیم از مشاور کمک بگیره.
در لحظات تغییر هویت، آروم و حمایتگر باشیم.
زندگی روزمره‌ی کسی که اختلال چند شخصیتی داره چطور می‌گذره؟
زندگی با DID ساده نیست. تصور کن در طول روز چند بار احساس کنی آدم دیگه‌ای هستی، یا متوجه بشی کاری کردی که هیچ‌چی ازش یادت نمیاد. شاید یک لحظه بخندی و لحظه‌ی بعد بدون دلیل گریه‌ات بگیره.
افراد مبتلا به این اختلال، معمولاً دچار سردرگمی و ترس درونی هستن. اونا مدام از خودشون می‌پرسن «چرا اینطوری شدم؟»، «کِی این کارو کردم؟»، یا «چرا هیچ‌چی یادم نمیاد؟»
در کنار این تجربه‌ها، باید با نگاه سنگین اطرافیان هم کنار بیان. گاهی بعضی‌ها فکر می‌کنن این افراد دارن ادا درمیارن یا دنبال جلب توجه هستن. اما واقعیت اینه که هیچ‌کسی دلش نمی‌خواد کنترل ذهن و بدنش دست خودش نباشه.
نقش خانواده در روند درمان چقد مهمه؟
خیلی زیاد! خانواده‌هایی که آگاهی ندارن، ممکنه بیشتر باعث اضطراب و گوشه‌گیری فرد بشن. ولی اگه خانواده بتونه آرامش بده، قضاوت نکنه و به فرد نشون بده که حتی با وجود همه‌ی این چالش‌ها، تنها نیست، روند درمان خیلی بهتر پیش می‌ره.
پیشنهاد می‌شه خانواده و نزدیکان:
در جلسات مشاوره شرکت کنن
راجع‌به DID مطالعه کنن
در زمان‌هایی که شخصیت‌ها تغییر می‌کنن، با خشونت یا عصبانیت واکنش نشون ندن
فرد رو تشویق کنن تا حس امنیت داشته باشه
تجربه‌ی افرادی که DID دارن: از زبان خودشون
شنیدن حرف‌های کسانی که این اختلال رو دارن، به ما کمک می‌کنه درکش کنیم. در ادامه بعضی از نقل‌قول‌هایی رو می‌خونی که واقعاً از زبان بیماران گفته شده:
"وقتی یه شخصیت دیگه توی ذهنم کنترل رو به‌دست می‌گیره، انگار من فقط دارم تماشا می‌کنم. نمی‌تونم کاری بکنم، فقط منتظر می‌مونم تا دوباره برگردم."
"گاهی حس می‌کنم یکی توی ذهنم حرف می‌زنه. دعوام می‌کنه، نصیحتم می‌کنه، یا حتی می‌ترسوندم. ولی نمی‌تونم صداشو خاموش کنم."
"یک بار از خواب بیدار شدم و دیدم تو خونه‌ی دوستمم، بدون اینکه بدونم کی و چطوری رفتم اونجا."
آیا افراد مبتلا به DID می‌تونن کار کنن یا ازدواج کنن؟
بله، ولی بستگی به میزان کنترلشون روی شخصیت‌ها داره. خیلی از افراد مبتلا به این اختلال، در صورتی که درمان رو پیگیری کنن و حمایت داشته باشن، می‌تونن زندگی عادی داشته باشن. کار کنن، درس بخونن، حتی ازدواج کنن و بچه‌دار بشن.
البته شرایط خاصی باید در نظر گرفته بشه:
شریک زندگی باید آگاه و صبور باشه
محیط کار باید درک کافی از شرایط روانی فرد داشته باشه
فرد باید مهارت‌های کنترل استرس و خودشناسی رو یاد بگیره
آیا بچه‌ها هم ممکنه به DID دچار بشن؟
بله. حتی بیشتر از بزرگسال‌ها. چون مغز کودک انعطاف‌پذیرتره و اگه دچار آسیب روحی بشه، ممکنه برای دفاع از خودش سراغ تجزیه بره.
در کودکانی که مدام مورد اذیت، خشونت یا بی‌توجهی قرار می‌گیرن، علائم اولیه ممکنه اینا باشن:
حرف زدن با خودش یا شخصیت‌های خیالی
نوسانات خلقی ناگهانی
فراموشی مکرر
صحبت درباره‌ی «دوست نامرئی» که گاهی به جای او فکر می‌کنه
تشخیص DID در کودکان سخت‌تره و باید توسط روانشناس کودک بررسی بشه.
چه محرک‌هایی باعث فعال شدن شخصیت‌های مختلف می‌شن؟
چیزهایی که برای بقیه خیلی معمولی هستن، ممکنه برای فرد مبتلا به DID تبدیل به جرقه‌ی تغییر شخصیت بشن. این‌ها می‌تونن شامل:
بوی خاص (مثل عطر فرد آزاردهنده در گذشته)
صدای بلند یا محیط شلوغ
نگاه خیره یا تماس بدنی ناگهانی
استرس، اضطراب یا ترس
حتی فیلم یا موزیکی که یادآور خاطره‌ی بدی باشه
به همین دلیله که شناخت محرک‌ها و دوری از موقعیت‌های تحریک‌کننده، بخش مهمی از مسیر درمانه.
چگونه می‌شه زندگی آرام‌تری رو تجربه کرد؟
اگه خودت یا یکی از نزدیکانت مبتلا به DID هستین، این نکته‌ها می‌تونن به شما کمک کنن:
✅ برنامه‌ی روزانه‌ی منظم داشته باش
✅ هر شخصیت رو بشناس و درباره‌شون یادداشت برداری کن
✅ با روانشناس ارتباط مداوم داشته باش
✅ یوگا، مدیتیشن یا تنفس عمیق انجام بده
✅ موقع تغییر شخصیت، مکانی امن برای استراحت داشته باش
✅ از اطرافیان حمایتگر کمک بخواه و از کسانی که قضاوتت می‌کنن فاصله بگیر
وقتی که اختلال چند شخصیتی تشخیص داده می‌شه، اولین قدم چیه؟
اولین کاری که باید کرد، پذیرفتن شرایطه. یعنی باور کنیم که چیزی در درون ذهنمون نیاز به ترمیم داره، نه اینکه از خودمون متنفر باشیم یا خجالت بکشیم.
قدم دوم، پیدا کردن یه روانشناس یا روانپزشک مطمئنه که تجربه‌ی کار با بیماران DID رو داشته باشه. از اون به بعد، مسیر درمان شروع می‌شه، که ممکنه زمان‌بر باشه ولی کاملاً شدنیه.
آیا فرد می‌تونه خودش متوجه بشه که DID داره؟
خیلی از افراد خودشون حس می‌کنن که شرایط ذهنی‌شون طبیعی نیست. ممکنه بعضی از این احساس‌ها رو داشته باشن:
یادم نمیاد چطور رسیدم خونه
حس می‌کنم کسی توی ذهنم باهام حرف می‌زنه
ناگهان لباسم عوض شده، ولی یادم نمیاد چرا
بعضی روزها انگار خودم نیستم
ولی برای تشخیص قطعی حتماً باید به متخصص مراجعه بشه.
چرا بعضی افراد درباره‌ی این اختلال داستان‌سازی می‌کنن؟
متأسفانه در بعضی فیلم‌ها یا رسانه‌ها، DID به‌شکلی اغراق‌شده نشون داده می‌شه. گاهی شخصیت‌های خشن یا جنایی به این بیماری نسبت داده می‌شن. این باعث می‌شه که افکار غلط درباره‌ی این اختلال شکل بگیره.
در حالی‌که بیشتر مبتلایان، افراد صلح‌جو و دلسوزی هستن که از شرایطشون رنج می‌کشن و فقط دنبال یه ذهن آروم هستن.
نتیجه‌گیری پایانی
اختلال چند شخصیتی، یک واکنش روانی به تروما و فشارهای شدید روانیه. ذهن، برای اینکه از آسیب دور بمونه، خودش رو تقسیم می‌کنه. این مسئله پیچیده به نظر می‌رسه ولی با شناخت، پذیرش و درمان، قابل کنترل شدنه.
اگه اطرافت کسی هست که چنین مشکلی داره، مهربونی و درک تو می‌تونه خیلی بهش کمک کنه.
اختلال چند شخصیتی یا همان DID، یکی از پیچیده‌ترین مشکلات روانشناختیه که خیلی وقت‌ها به‌درستی شناخته نمی‌شه. این بیماری معمولاً نتیجه‌ی آسیب‌های شدید روانی در کودکیه و ذهن فرد برای دفاع از خودش، تکه‌تکه می‌شه.
درمان اون نیازمند صبوری، همراهی متخصص و پشتیبانی نزدیکانه. افراد مبتلا به DID نه عجیب‌غریب هستن و نه خطرناک. بلکه نیاز دارن بیشتر درک بشن.
زندگی خوب با DID ممکنه، به شرطی که در مسیر درست درمان، قدم برداشته بشه.