اختلال وسواس فکری در نوجوانان

دوران نوجوانی یکی از پرچالش‌ترین مراحل زندگی است. در این سن، تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی سریعی رخ می‌دهد که گاه فشار زیادی بر نوجوان تحمیل می‌کند. در این میان، برخی از نوجوانان علاوه بر مشکلات معمول بلوغ، درگیر اختلالی به نام وسواس فکری می‌شوند. وسواس فکری (OCD) از دسته اختلالات اضطرابی است که با بروز افکار ناخوانده و تکراری و انجام رفتارهای اجباری همراه می‌شود. اگرچه تجربه افکار یا رفتارهای عجیب در این دوره امری عادی به نظر می‌رسد، اما زمانی که این افکار و رفتارها شدت می‌گیرند و به روال روزمره نوجوان آسیب می‌زنند، ضرورت توجه و اقدام به موقع برای تشخیص و درمان بیشتر احساس می‌شود.

 

وسواس فکری در نوجوانان چیست؟

وسواس فکری نوعی اختلال روانی است که در آن، فرد درگیر افکار آزاردهنده و مداومی می‌شود که به‌شکل ناخواسته و غیرمنطقی او را درگیر می‌کنند. در پی این افکار منفی، معمولاً رفتارهای اجباری نیز شکل می‌گیرد و فرد گمان می‌کند با انجام دادن مکرر این رفتارها می‌تواند از اضطراب ناشی از آن افکار کم کند. برای مثال، برخی نوجوانان بیش از حد نگران آلودگی هستند و دست‌های خود را به‌صورت وسواس‌گونه می‌شویند، یا وسایل اتاقشان را بارها مرتب می‌کنند تا جایی که به انجام فعالیت‌های روزمره نمی‌رسند.

 

دلایل و عوامل خطر

دلایل قطعی برای وسواس فکری هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما مهم‌ترین عواملی که در ابتلا و گسترش آن نقش دارند، عبارت‌اند از:

1. سابقه خانوادگی و ژنتیک

2. استعداد ژنتیکی، یکی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری وسواس محسوب می‌شود. اگر یکی از اعضای خانواده به این اختلال مبتلا باشد، احتمال ابتلای نوجوان نیز بیشتر خواهد بود.

3. الگوپذیری محیطی

4. گاهی وقت‌ها نوجوان رفتارهای افراد نزدیک خود را تقلید می‌کند. اگر در خانواده یا محیط اطراف او رفتارهای کمال‌گرایانه یا وسواسی وجود داشته باشد، امکان گسترش همان حالات به او بسیار زیاد خواهد بود.

5. رویدادهای استرس‌زا

6. تجربیات منفی، تروماهای روانی و حوادث اضطراب‌آور می‌توانند علائم وسواس فکری را تشدید کنند. برای نمونه، تجربه یک بحران خانوادگی، شکست تحصیلی یا حتی حوادث ناگوار طبیعی، توان ایجاد ترس‌ها و افکار تکراری را در ذهن نوجوان دارند.

 

علائم شایع وسواس فکری در نوجوانان

وسواس‌های فکری عبارت‌اند از افکار، تصاویر یا تکانه‌هایی که نوجوان را دچار استرس و نگرانی افراطی می‌کنند. این وسواس‌ها ممکن است حول محور موضوعاتی نظیر مرگ، بیماری، آلودگی یا آسیب زدن به خود یا دیگران باشند. علاوه بر این، امکان دارد نوجوان بارها این فکر را در سر داشته باشد که باید همه چیز «کامل» و «بی‌نقص» انجام شود.

اجبارهای عملی نیز رفتارهایی هستند که نوجوان احساس می‌کند برای تسکین اضطراب باید آن‌ها را انجام دهد. این رفتارها شامل شستن بیش‌از‌حد دست، چک کردن مداوم قفل در و چراغ‌ها، مرتب کردن وسایل به شکل افراطی یا تکرار اعمالی مانند شمردن، دعا کردن و … است.

بعضی از نشانه‌های مهمی که می‌تواند زنگ خطر ابتلا به وسواس فکری باشد:

• صرف زمان زیاد برای تکالیف درسی؛ تکرار و بررسی مداوم نوشته‌ها یا اعداد.

• طولانی شدن روال آماده شدن برای خروج از خانه؛ انجام مکرر و کمال‌گرایانه کارهایی نظیر بستن در و خاموش کردن وسایل.

• شست‌وشوی افراطی و مشکل پوستی؛ به دلیل ترس شدید از آلودگی یا بیماری.

• مشکلات خواب؛ نیاز به انجام تشریفات مشخص قبل از خواب، به‌طوری‌که روند خواب طولانی و خسته‌کننده شود.

• بروز استرس در موقعیت‌های اجتماعی؛ نگرانی از قضاوت یا نگاه دیگران به رفتارهای وسواسی.

 

عوارض عدم درمان

بی‌توجهی به علائم وسواس فکری در نوجوانان، می‌تواند باعث افت تحصیلی، گوشه‌گیری، مشکلات در برقراری ارتباط با همسالان و حتی شروع مصرف مواد مخدر یا الکل برای رهایی کوتاه‌مدت از اضطراب شود. همچنین، نادیده گرفتن وسواس در این سن طلایی، ممکن است موجب تداوم و شدت یافتن این مشکل در بزرگسالی گردد و روند فعالیت‌های روزمره و شغلی آینده آنان را مختل کند.

 

تشخیص به موقع وسواس

تشخیص وسواس در نوجوانان معمولاً با ارزیابی توسط متخصصی مانند روان‌شناس کودک و نوجوان یا روان‌پزشک انجام می‌شود. این ارزیابی شامل گفتگو با نوجوان و والدین، استفاده از پرسشنامه‌های استاندارد و مشاهده الگوهای فکری و رفتاری اوست. هر چه تشخیص زودتر انجام شود، شانس بهبودی طولانی‌مدت بیشتر خواهد بود.

 

روش‌های مؤثر در درمان وسواس فکری نوجوانان

1. روان‌درمانی فردی (گفت‌و‌گو درمانی)

2. بهترین رویکرد برای این اختلال، گفت‌و‌گو درمانی است که در قالب رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) و به‌ویژه مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP) ارائه می‌شود. در این روش، نوجوان با عوامل ترس‌آور روبه‌رو می‌شود و یاد می‌گیرد بدون انجام رفتار اجباری، اضطراب خود را مدیریت کند.

3. دارودرمانی

4. اگر علائم نوجوان شدید باشد یا هم‌زمان اضطراب، افسردگی یا اختلالات روانی دیگر داشته باشد، متخصص ممکن است دارو‌های ضداضطراب یا ضدافسردگی را نیز در کنار روان‌درمانی تجویز کند. استفاده همراه از دارو و روان‌درمانی، معمولاً اثربخشی بیشتر و دوره درمان کوتاه‌تری دارد.

5. خانواده‌درمانی

6. وسواس فکری اغلب تمامی اعضای خانواده را درگیر می‌کند. بنابراین در کنار روان‌درمانی، توصیه می‌شود والدین و دیگر اعضای خانواده با شرکت در جلسات مشاوره، نحوه صحیح برخورد با وسواس و روش‌های حمایت از نوجوان را بیاموزند.

7. تمرینات مدیریت استرس و آرام‌سازی ذهن

8. تمرینات تنفس عمیق، مدیتیشن، یوگا، تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (مایندفولنس) و روش‌های آرام‌سازی عضلات، ابزارهایی هستند که به نوجوان در کنترل اضطراب و کاهش بروز رفتارهای وسواسی کمک می‌کنند.

 

توصیه‌هایی برای والدین و اطرافیان

• قضاوت و تحقیر نکنید: وسواس یک بیماری است و نوجوان با خواست خود درگیر آن نیست.

• برنامه تشخیص داده‌شده را تا انتها دنبال کنید: در صورت نیاز به دارو، روند مصرف را (با نظر پزشک) منظم پیگیری کرده و جلسات مشاوره را قطع نکنید.

• الگو باشید: به او نشان دهید چگونه می‌توان در لحظات اضطراب، با استفاده از تنفس عمیق، استراحت کوتاه یا صحبت در مورد احساسات، اوضاع را بهتر کرد.

• از سرزنش خود بپرهیزید: وسواس فکری ریشه‌های ژنتیکی و چندعاملی دارد و والدین صرفاً باید تمام تلاششان را برای کمک به فرزندشان انجام دهند.

• کسب آگاهی: اطلاعات خود را درباره وسواس و راه‌کارهای جدید درمانی به‌روز نگه دارید.

 

جمع‌بندی

وسواس فکری در نوجوانان می‌تواند روند طبیعی رشد و شکوفایی آن‌ها را مختل کند و در صورت درمان نشدن، مشکلات بیشتری در بزرگسالی ایجاد کند. از آنجا که این اختلال اغلب به‌ تدریج شکل می‌گیرد، آگاهی از علائم اولیه و تشخیص زودهنگام، گامی مهم در پیشگیری از پیامدهای نامطلوب بعدی است. درمان‌های روان‌شناختی مانند مواجهه و پیشگیری از پاسخ، دارو درمانی تحت نظر متخصص، حمایت هدفمند اعضای خانواده و یادگیری شیوه‌های مدیریت استرس، همگی در کنترل و درمان این اختلال نقشی اساسی دارند. با همراهی و صبوری والدین و متخصصان، بسیاری از نوجوانان می‌توانند بر افکار وسواسی خود غلبه کنند و مسیر موفقیت و رشد را با آرامش طی کنند.